Kortgeleden is een geliefd familielid van ons overleden. Ooit opgegroeid in een degelijk gereformeerd gezin had hij zich daaruit ontworsteld en door de jaren heen verstandelijk afstand genomen van het christelijk geloof. Maar het heeft hem emotioneel nooit losgelaten: het bleef telkens een gespreksonderwerp bij onze ontmoetingen. Misschien kent u ook wel mensen die weliswaar afgehaakt zijn van de kerk, maar bij wie er toch iets is doorgesijpeld wat in hun levenshouding tot uitdrukking is gekomen. Het kan zijn een op de ander gericht ethisch besef, een sterk verantwoordelijkheidsgevoel, een geweten voor barmhartigheid of een emotionele geraaktheid bij bepaalde liederen. En misschien herkent u dit ook wel bij iets van uw kinderen of uzelf? Ik vaak wel en daarom hield ik zo van mijn zwager en zijn eerlijke zoektocht.
Mag ik wat verder inzoomen op die werkelijkheid, dat wat in je ziel ooit is ingebed in je latere leven een andere vorm kan aannemen zonder helemaal ontrouw te worden aan je vroegere ik en aan je ouders en opvoeders? Zijn veel post-gelovigen niet vaak essentiële waarden van het evangelie aan het doordragen, al hebben ze het instituut kerk achter zich gelaten?
Vincent
Een treffend voorbeeld van deze beweging kan gevonden worden in het leven van de schilder Vincent van Gogh (1853-1890). De jonge Vincent moet diep getroffen zijn door de gelovige wereld van zijn vader, die dominee was, zodat hij (overigens tegen alle ouderlijke adviezen in) zelf ook die weg wilde gaan. ‘Ik wil een Christenwerkman zijn!’ Hij weet zich te ontwikkelen tot een lekenprediker en in Engeland houdt hij zijn eerste preek in een arbeidersplaatsje nabij Londen. Als tekst koos hij ‘Ik ben een vreemdeling op aarde, verberg mij uw geboden niet’ (ps.119,19). Hij zag zichzelf als een pelgrim, onderweg op een oneffen levenspad waarop verdriet en vreugde, pijn en geluk elkaar afwisselen. ‘Soms tref je een engel op je pad, die je doet denken aan Paulus’ woord ‘Bedroefd, maar toch altijd blijde’ (2 Cor.6:10, ‘Sorrowful yet always rejoicing’). Maar de studie theologie die hij daarna voortvarend wil oppakken, blijkt toch een te hoge drempel. Hij struikelt over de verplichte vakken Hebreeuws, Grieks en Latijn en moet stoppen. Maar met hartstocht slaat hij een andere missionaire weg in. Dan maar zonder academische studie! Zo komt hij als evangelist terecht in de Belgische Borinage, een arme mijnstreek. Hij is niet de prediker van dogmatische leerstellingen, maar is vooral gefascineerd door Bijbelverhalen, zoals de gelijkenissen van Jezus die over gewone mensen en de aarde gaan. Over de zaaiende boer, de zoekende weduwe, het geheim van groeiend gewas en bomen, daar preekt hij het liefst over. Maar zijn kracht zit vooral elders. Het valt de mensen daar op hoe hij zich haast letterlijk met hen verbonden voelt, hun leven wil leiden, hun troosteloze armoede wil delen, hun honger en hun kou; door zijn eigen kleren weg te geven en uren bij zieken en stervenden te waken is hij hen nabij. Hij offert nachtrust op en vergt het uiterste van zichzelf, maar verwaarloost daardoor zijn eigen gezondheid zozeer dat het uiteindelijk zijn krachten te gaat. Het heeft geleid tot een psychische crisis, waarna Vincent onder veel pijn heeft gemeend te moeten breken met de kerk van zijn vader. In de zoektocht die daarna volgde, heeft hij zich weten te ontwikkelen tot de schilder die hij is geworden en die na zijn vroege dood wereldberoemd is geworden.
Evangelie in beeld
In wat de laatste tien jaren van zijn leven zouden worden, heeft Vincent een creatieve explosie van adembenemende teken- en schilderstukken het licht doen zien, al oordeelde hijzelf altijd dat het beter had gekund. Ik vind het fascinerend om daarin iets terug te zoeken van die missionaire hartstocht, die nu in seculiere beeldtaal wordt geuit. Dan valt vooral te denken aan die werken van Vincent waarin hij de mensen van de onderklasse tekent: de zwoegers, de sjouwers, de kruiers, karrenduwers, door zware landarbeid gebogen oude vrouwen, wroeters in de aarde, arme weduwen met doorgroefde gelaatstrekken. Mensen die de moeiten én de kracht van het leven verbeelden. Leg ik er nu te veel in als ik hierbij denk aan Jezus’ woord uit de Bergrede: ‘Zalig de armen van geest’ of ‘Komt allen tot mij die vermoeid en belast zijt, ik zal u rust geven’?
In zijn laatste turbulente levensjaar heeft Vincent een schilderij van de Franse schilder Delacroix gekopieerd. (afbeelding: Vincent van Gogh links en Delacroix rechts) Nou ja, op zijn manier, want hij heeft het in spiegelbeeld gekopieerd, wat heel moeilijk is en er met felle en mooie kleurmenging een eigen accent in gelegd. Het is de barmhartige Samaritaan die uit alle macht de beroofde gewonde op zijn paard tilt. Alles in sprekende kleuren in tegenstelling tot de kleurloze figuurtjes (de priester en de leviet die overigens bij Delacroix ontbreken) die doorgelopen zijn. Men vermoedt dat Vincent zichzelf heeft herkend in de gewonde en zijn broer Theo die hem er telkens weer bovenop hielp als de Samaritaan. Vincent had dan wel de kerk verlaten, maar de bijbelse beelden van barmhartigheid zaten diep in zijn ziel verankerd.
Tenslotte nog een citaat van Vincent dat het geloof humaan toespitst. Het komt uit een van de brieven aan zijn broer Theo: ‘Onwillekeurig ben ik altijd geneigd te geloven dat de beste manier om God te kennen is: veel lief te hebben!'
Ferdinand van Melle
